İnsan, ulvi yaratılışının gereği varoluşunu anlama ve yaratanını bilme istidadına sahiptir. Mukaddes “emaneti yüklenen” (Ahzab, 33/72.) insan, varlık sahnesine adım attığı günden itibaren mevcudiyetini sürdürme endişesinin bir sonucu olarak, belirli dengeleri göz ardı edebilen “aceleci” (Enbiya, 21/37.) bir karakteri de içinde taşır.

Zatında ve sıfatlarında her türlü ihtiyaçtan münezzeh (Ganî) olan Allah (c.c.) bitmez tükenmez nimetlerle donattığı bu dünyada insanoğlunun hayatını sürdürebilmesi için ona bazı duygular ve imkânlar vermiştir. Çalışma, zorluklara katlanma, iyilik için kararlı ve hırslı olma gibi bazı nitelikler aynı zamanda insanın zenginlik sevdası veya fakirlik endişesinin farklı ölçüsüzlüklerle sonuçlanmasına yol açabilmektedir. (bk. el-İsfahanî, Ragıp, Ez-Zeri’a ila mekarimi’ş-Şeri’a (Erdemli Yol), Çev: TAN, Muharrem, 3. Baskı, İz Yayıncılık, İstanbul 2015, s. 283.)

Yeryüzüne halife kılınan (bk., Bakara, 2/30; En’am, 6/165; Yunus, 10/14.) ve mükerrem bir şekilde yaratılan (İsra, 17/70.) insanı kendi debdebesine elverişli hâle getirmekte pek bir mahir olan dünya hayatı, aynı zamanda ona salih ameller/iyi işler yapabilmesi için olağanüstü imkânlar sunmaktadır. Malikü’l-mülk olan Rabbimizin engin lütufla donattığı bu dünyada kendisine bahşedilen nimetleri meşru ölçüler içerisinde kullanmak insanın sorumlulukları arasındadır. Bu anlamda İslam dini, insanın dünya hayatıyla ilişkisini ölçülü bir zemine oturtmak için israf ve cimriliğin karşısında itidal, kanaat, cömertlik gibi kavramları güçlendirmiştir. (bk. Kınalızâde, age, s. 216-217.)

İnsanın çevresiyle birlikte sağlıklı ve dengeli bir hayat sürdürmesi, dünya nimetlerinin paylaşılması üzerine kuruludur. Modern dünyanın tüketimi ve bencilliği merkeze alan yönelimi ise birlikte yaşama ihtiyacı yerine, bireysel hazların öncelenmesini getirmektedir. Bu anlayış yeryüzünün küresel anlamda çevresel bir enkaza dönüşmesine yol açmaktadır. Kur’an’ın bizlere getirdiği evrensel anlayış ise yeryüzünün bir ölçü ve denge üzerinde kurulduğu şeklindedir.

Günümüz dünyası, teknolojinin ve bilimin hızla ivme kazandığı fakat aynı zamanda insanların birbirinden kopuk, savurgan ve paylaşımdan uzak olarak atalete sürüklendiği bir yer hâline gelmiştir. Her ne kadar modern dünyada insanoğlu teknolojik açıdan birçok kazanım kesp etmiş olsa da dünya ahlaki erdemlerin dejenere olduğu bir tehlikeyle karşı karşıyadır. Bu durum narsist kişilikleri ve birbirinden kopuk kimlikleri de beraberinde getirmiştir. Kur’an tam bu noktada devreye girerek bütün zamanlara yemin vurgusuyla hüsran içerisinde bulunan insanın (Asr, 103/1-3.) maddi ve manevi buhran karanlığından kurtaracak olan dengeli bir paylaşımcılık ruhuna vurgu yapmaktadır.

İslam’ın ortaya koymuş olduğu umdeler, insanın elde etmiş olduğu maddi kazanımları toplumsal katmanda bir değerlendirme yapmadan yalnız ferdi bir sahiplenme çizgisinde durmasını yasaklamıştır. Kur’an, kazanılan mallar hususunda insanın her dilediğini yapamayacağını (Hud, 11/87.) açık bir şekilde ortaya koymuştur. Binaenaleyh kazanılan malın, elde edilen imkânların ihtiyatlı ve itidalli kullanılmasını mecbur koşarken aynı zamanda salt bireyin mutluluğunun değil bilhassa toplumun huzur ve refahının da hedeflendiğini belirtmiştir.

Allah’a kulluk etme şuuruna sahip mümin, kendisine bahşedilen rızkın bizzat yaratanın takdir ve iradesinde olduğunu kabul eder ki bu insanın “mükerrem” olma vasfıyla uyumludur. İnanan insan için nimet bir imtihan sebebi ve hesap gününde de kendisine sorulacak olması hasebiyle insanı fıtri melekelerine rücu ettiren birer vesiledir. İslam dini kazancın helalinden olmasını ve helal olan kazancın da Kur’an’ın çizdiği sınırlar içinde kullanılmasını emretmektedir. Zira Kur’an elde edilen nimetlerin dinin helal kıldığı meşru ölçüler içinde olmamasını ve dengeli şekilde kullanılmamasını “israf” kavramıyla nitelendirmiştir. İsraf, “aşırı gitmek, sınırı aşmak, malı-mülkü saçıp savurmak, lüzumsuz yere harcamak, kötü kullanarak eskitmek, ihtiyaçtan fazla harcamak.” (Akar, Muhlis, Tüketim Ahlakı ve İsraf, 1. Baskı, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 2008, s. 29.) gibi manaları ifade etmektedir.

İslam ahlakında israf, hayatın her alanında orta yol çizgisinden, itidalden sapmayı ifade eder. (Saruhan, Müfit Selim, İslam Ahlakında İsraf ve Cimriliğin Tedavisi, İslam Araştırmalar Dergisi, c. 16, S. 4, 2003, s. 642.) İslam âlimlerinden İmam Gazali ise yaratılış gayesi dışında kullanılan her şeyi israf olarak telakki eder. (İhyau Ulumi’d-Dîn, III, s. 259-260.) Aynı zamanda israf, insanın kendisine kötülük etmesi ve kişiliğini olumsuz yönde etkilemesi manasına da gelmektedir. (Saruhan, s. 642.) Kur’an’ın bu manada işaret ettiği Zümer suresindeki israf ayetini (Zümer, 39/53.) Elmalılı Hamdi Yazır şöyle tefsir eder: “İsraf, mal sarfında meşhur ise de insanın yaptığı herhangi bir fiilde haddini aşmak ve kendi aleyhinde cinayet işlemesidir.”

Kur’an’da farklı anlamlarda kullanılmış ise de özü itibarıyla her alanda ölçü ve dengenin göz ardı edilmesinin israf olarak değerlendirildiği görülür. Zira Kur’an her daim insana orta yolu tutmasını (Lokman, 31/19.) tavsiye eder. Her alanda en üst seviyelere yönelen aşırılıkların doğurabileceği zararlar dikkate alındığında israfı sadece elde var olan maddi imkânları tutumlu kullanmamak şeklinde yorumlamak, bizleri israfı bütün boyutlarıyla anlamaktan uzaklaştıracaktır.

Küreselleşen dünyamızda iletişim kanallarının yaygınlaşmasına karşın insanlığın giderek yalnızlaştığı ve narsist kimliklere büründüğü aşikârdır. Ölçüsüzce tüketen ve gereksinimleri bir kenara bırakarak hırsla birikim yapmaya çalışan bir insan inşa etmeye çalışan modern çağ, paylaşıma açık olmayan, kazandıklarını elinde tutmaya çalışan ve sadece kendisi için harcayan müsrif ve gönül yoksunu kişilikler meydana getirmiştir. Kur’an ise hayatını salt kendi çıkarlarına odaklı, savurgan ve bencil bir şekilde sürdürenlerin amellerinin boşa çıkacağını (Âl-i İmran, 3/22.) beyan ederek insanın çevresiyle birlikte insan olduğunu bize hatırlatır.

Kur’an’ın aşırılığa kaçan bir durum olarak ortaya koyduğu diğer bir kavram ise “cimrilik”tir. Cimrilik köken olarak Farsçadan türemiştir. “adi, alçak, soysuz” anlamalarına gelmektedir. İslam ahlak literatüründe aynı kavramlar “şuhh ve buhl” kelimeleriyle ifade edilir. Dilciler şuhh terimini öncelikle kişiyi mal mülk edinme hırsına sevk eden, harcamalarda bulunmaktan ve yardım etmekten alıkoyan bencil bir duygu olarak izah ederler. Buhl terimini ise bu duygunun etkisiyle iyilik ve cömertlik yapmaktan kaçınmak olarak açıklarlar. (Çağrıcı, Mustafa, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 8, s. 4.)

Savurganlık ve cimrilik insanı cömertlik gibi güzel bir hasletten alıkoyar. Nitekim Hz. Peygamber cimrilikten her zaman Allah’a sığınmıştır. (Buhari, Cihad, 74.) Aynı zamanda Allah (c.c.) nefsinin cimriliğinden korunan kimseleri kurtuluşa erenler olarak tanımlamıştır. (Teğabün, 64/16.) Kur’an-ı Kerim’de üç ayette şuhh, bir ayette “cimriler” anlamındaki eşihha, üç ayette buhl, dokuz ayette de bundan türetilmiş fiiller yer almaktadır. Zemahşeri Teğabün suresinin 16. ayetini ve nefislerin cimriliğe eğilimli yaratılmış olduğunu (Haşr, 59/9.) belirten ayetleri yorumlarken şuhh kelimesini, insanın kendisini alçaltacak derecede bencil ve servete düşkün olması şeklinde tarif etmektedir. Söz konusu ayetlere göre cimriliğin yaratılıştan gelen ve hiçbir zaman tam olarak yok edilmesi mümkün olmayan tabi bir duygu olduğunu ifade eder. (Çağrıcı, s. 4.)

Mal edinme hırsı ve malı kaybetme kaygısı cimriliğin psikolojik temelini meydana getirir. Allah’ın insanların emrine musahhar kıldığı nimetleri yaratılış gayesinin dışında kullanmak israf, fıtri gayeye uygun olarak harcamadan veya kullanmaktan kaçınmak da cimriliktir. Esasen her iki durum da insana yüklenen, Allah’ın yeryüzündeki halifesi ve mükerrem varlık olması sıfatıyla örtüşmeyen fıtrata aykırı yönelimler olduğundan beraberinde bireysel ve toplumsal huzursuzluğu getirmektedir. Fıtri gayeye uygun yapılan bir harcama ise cömertlik gibi Allah’ın sevgisine nail olmayı sağlayacak güzel bir hasleti insana kazandırır. Nitekim yüce kitabımız Kur’an “Eli sıkı olma, büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır ve çaresiz kalırsın.” (İsra, 17/29.) ayetiyle “mükerrem insanın” nasıl davranması gerektiğini ve dolayısıyla dengeli bir yaşamın da reçetesini insanoğluna sunmaktadır.

Cimrilik ve israf aşırılıktır ve bu sebeple haramdır. Bu ikisinin ortası yani denge hâli ise cömertliktir. Ahlak kitaplarında savurganlık ifrat, cimrilik ise tefrit olarak nitelenir. İfrat aklın ve dinin uygun gördüğü ölçüyü aşan veya uygun bulmadığı yollarda harcamayı; tefrit de gerekli yerlere gerektiği ölçüde harcamaktan kaçınmayı ifade eder. İsraf da cimrilikte erdemsizlikler arasında telakki edilir. (Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Diyanet İşler Başkanlığı Yayınları, c. III, s. 479.)

Günümüz dünyasının bir tarafında en doğal ve en temel ihtiyaçların ötesinde ciddi bir savurganlık ve bencillik yaşanırken diğer tarafta kendi temel ihtiyacını dahi temin edemeyecek derecede güçlük çeken ve yaşamını sürdürmeye çalışan insanlar mevcuttur. Bir yanında insanların açlıktan ve susuzluktan öldüğü, diğer yanında ise insanların obezitenin önlenmesi için tıbbi yatırımlar yaptığı dünyanın gittikçe dengeden uzaklaşan gidişatı, insanın kendi elleriyle yaptıkları sonucunda yeryüzünde fesadın çıktığı hakikatini bir kere daha bütün açıklığıyla gözler önüne sermektedir.

Her şeyin bir ölçü ve dengede yaratıldığını (Kamer, 54/49.) beyan eden Kur’an, “Onlar, harcadıklarında ne israf ne de cimrilik edenlerdir. Onların harcamaları, bu ikisi arası dengeli bir harcamadır.” (Furkan, 25/67.) ayetinde de insanı mali konularda tam bir denge anlayışına yöneltmektedir. Emrolunduğun gibi dosdoğru ol (Hud, 11/112.) hitabına mazhar olan mümin aşırılıktan uzak durarak ve orta yolu tutarak hem kendi şahsi itidalini sağlayacak hem de topluma yansıyan düşünce ve amellerinde bir denge anlayışına sahip olacaktır. İnsan, elde ettiği malın mutlak tasarruf hakkını kendinde zannederek pervasız bir şekilde harcamaktan geri durmalı, Kur’an’ın çizdiği iktisadi çizgide hareket ederek yaşadığı toplumun ihtiyaçları için gereken harcamayı da yapmaktan çekinmemelidir.

Son tahlilde kâinatı bir denge içerisinde yaratan Allah imtihanın bir parçası olarak rızkı dilediğine bol verir, dilediğine ise kısar. (Sebe, 34/36.) Zira “Mülk O’nun elindedir.” (Yasin, 36/83; Mülk, 67/1.) Mümin bu bilinçle hareket eder, hayatını bu yönde sürdürürse asıl yaratılış gayesinin Allah’a kulluk olduğunun idrakiyle her daim orta yolu tutarak hem kedisine hem ailesine hem de topluma faydalı bir birey hâline gelir. İslam ilkesel olarak kazanılan mallarının yine meşru yollar ile harcanmasını öngörmüştür. Zira Allah (c.c.) insanın küstahlık derecesine varan benlik iddiasını, egoist bir yaklaşımla mal sevgisini (Fecr, 89/20.) ve yığmasını (Hümeze, 104/2.) hem ferdî hem de toplumsal hayata zarar vermesinden dolayı hoş görmemiştir. Ancak Kur’an ve sünnet referanslı teşhis edilen bir yaşam ölçüyü tutturabilir. Sonuç olarak Rahman’ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk ve düzensizlik olmadığı (Mülk, 67/3.) gibi mümin de kendisine bahşedilen her türlü nimette israf ve cimrilik gibi aşırılıklardan uzak durmalı, hayatını Kur’an’ın işaret ettiği ölçülere ve fıtri gayeye endeksli bir profil çizerek itidalli bir yol tutmalıdır.